Το Μνημείο του παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου Θεσσαλονίκης βρίσκεται σήμερα στον χώρο του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, απέναντι από το Αστεροσκοπείο. Το μνημείο αποτελεί έργο του αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Λεντάρη και εγκαινιάστηκε έξι σχεδόν χρόνια νωρίτερα, την Κυριακή 9 Νοεμβρίου 2014. Το μνημείο αποτελείται από διάσπαρτες μαρμάρινες πλάκες, που παραπέμπουν στους εβραϊκούς τάφους, από πέντε μαρμάρινες επιγραφές στα ελληνικά, εβραϊκά, ισπανικά, γαλλικά και αγγλικά και από μια σύνθεση εβραϊκών συμβόλων, όπως την επτάφωτη λυχνία (Μενορά) και το Άστρο του Δαυίδ.
Παρά την πρόσφατη κατασκευή του μνημείου, η παρουσία των εβραϊκών μνημάτων στην έκταση που σήμερα βρίσκεται το πανεπιστήμιο είναι μακραίωνη. Συγκεκριμένα, η ίδρυση του νεκροταφείου τοποθετείται στην πρώιμη ρωμαϊκή εποχή, ενώ η έκταση του επεκτάθηκε σημαντικά με την εγκατάσταση των πρώτων Σεφαραδιτών Εβραίων στην πόλη της Θεσσαλονίκης το 1492. Πριν την καταστροφή του ήταν ένα από τα μεγαλύτερα εβραϊκά νεκροταφεία στην Ευρώπη, καθώς στον χώρο του υπήρχαν περισσότεροι από 500.000 τάφοι, σε μια έκταση περίπου 350 στρεμμάτων.
Η καταστροφή του νεκροταφείου είχε ξεκινήσει ήδη αρκετά πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πρώτη απαλλοτρίωση έγινε την εποχή των Οθωμανών, το 1890, σε ένα μικρό μέρος του αρχαιότερου τμήματος του νεκροταφείου. Τα επόμενα χρόνια, μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, που κατέστρεψε μεγάλο μέρος των εβραϊκών συνοικιών, ξεκίνησε ο επανασχεδιασμός του πολεοδομικού σχεδίου της πόλης. Από το 1925 και έπειτα διάφορα πολεοδομικά σχέδια στόχευαν να μετατρέψουν την περιοχή σε πάρκο, και αργότερα, στην πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ, μετακινώντας το νεκροταφείο εκτός του κέντρου. Ωστόσο, η εβραϊκή κοινότητα κατάφερε να εμποδίσει την υλοποίηση τους, προβάλλοντας κυρίως το επιχείρημα ότι στον Ιουδαϊσμό οι νεκροί δεν πρέπει να ξεθάβονται για κανέναν λόγο. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1937, εκδόθηκε νόμος, που έδινε μέρος του εδάφους του νεκροταφείου στο πανεπιστήμιο, ενώ η υπόλοιπη περιοχή θα μετατρεπόταν σε πάρκο. Παρόλα αυτά,ένα μόνο μέρος δόθηκε στο πανεπιστήμιο, ενώ οι ταφές στην υπόλοιπη γη συνεχίστηκαν.
Η συστηματική πλέον καταστροφή της εβραϊκής νεκρόπολης ξεκίνησε στις 6 Δεκεμβρίου του 1942, τρείς μέρες μετά τη συνάντηση των εκπροσώπων της εβραϊκής κοινότητας, της δημοτικής αρχής και της γερμανικής κατοχικής διοίκησης. Συμφωνήθηκε το πανεπιστήμιο να πάρει μεγάλο μέρος της έκτασης του νεκροταφείου, αλλά οι τάφοι των τελευταίων τριάντα χρόνων θα έμεναν απείραχτοι και θα γινόταν μεταφορά των τάφων ιστορικής αξίας. Παρά τη συμφωνία, μετά την 6η Δεκεμβρίου η εβραϊκή νεκρόπολη καταστράφηκε και τα υλικά της χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά για δημόσια έργα, τη συντήρηση ορθόδοξων ναών, όπως του Αγίου Δημητρίου, μέχρι και την κατασκευή πισίνας των Ναζί.
Σημαντικό είναι να επισημάνουμε πως ο ρόλος των Γερμανών στην καταστροφή ήταν μικρός. Χαρακτηριστικό είναι άλλωστε πως όλα τα μείζονα ευρωπαϊκά εβραϊκά νεκροταφεία, εκτός της Θεσσαλονίκης, διασώθηκαν σχεδόν άθικτα του Ολοκαυτώματος. Αντίθετα, καθοριστικός ήταν ο ρόλος του Δήμου, τόσο για την καταστροφή όσο και για την καπηλεία.
Δυστυχώς, πρέπει να υπογραμμίσουμε πως το μνημείο,στα έξι μόλις χρόνια ύπαρξης του, έχει υποστεί δύο φορές σοβαρούς βανδαλισμούς.
Για να δείτε φωτογραφίες του μνημείου πατήστε εδώ
Βιβλιογραφία
Saltiel, L. (2014). Dehumanizing the Dead: The Destruction of Thessaloniki’s Jewish Cemetery in the Light of New Sources . Yad Vashem Studies, Vol. 42[1].
Χριστοφορίδου, Σ. (2014, Δεκέμβριος) Ποιος κατέστρεψε το εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης;. Επιλογές (Μακεδονία).
Hesse, C. & Laqueur, T. (2005). Ορατά και Αόρατα σώματα: Η εξάλειψη του εβραϊκού νεκροταφείου από τη ζωή της σύγχρονης Θεσσαλονίκης. Στο Μιχαηλίδου, Μ. & Χαλκιά, Α. (Ed.) Η παραγωγή του κοινωνικού σώματος. Αθήνα: Εκδόσεις Κατάρτι & Δίνη.
Κουζινόπουλος, Σ. (2020, Ιούνιος 19). Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου Θεσσαλονίκης από τους Ναζί. Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο. Ανακτήθηκε από https://kis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=2743:2020-06-24-07-22-23&catid=99:2009-06-04-07-06-01&Itemid=76
Τσιτιρίδης, Γ. (2019, Ιανουάριος 19). Ανακάλυψε τα γλυπτά της πόλης: Μνημείο παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου του Κωνσταντίνου Λεντάρη. Parallaxi Magazine. Ανακτήθηκε από https://parallaximag.gr/thessaloniki/anakalypste-ta-glypta-tis-polis-mnimeio-palaiou-evraikou-nekrotafeiou-tou-konstantinou-lentaris
iefimerida. (2019, Ιανουάριος 25). Βανδάλισαν ξανά το μνημείο του εβραϊκού νεκροταφείου στο ΑΠΘ. Ανακτήθηκε από https://www.iefimerida.gr/news/474489/vandalisan-xana-mnimeio-toy-evraikoy-nekrotafeioy-sto-apth